De nederzetting Veenwouden is een dorp en ligt in het zuidelijk deel van de gemeente op de rand van de hoger gelegen pleistocene gronden die in zuidoosterlijke richting hun vervolg vinden in de Friese Wouden. Ten noorden van het drop bevinden zich uitgertrekte laaggelegen gronden die aan de oostzijde begrensd worden door de Dokkumer Wouden en aan de westzijde door de Trynwâlden.

Veenwouden bestond vroeger uit twee nederzettingen met elk een eigen kerk, het uit 14e-eeuwse bronnen bekende Eslawâld en St. Johanneswâld. De kerk van St. Johanneswâld lag ter plaatse van de huidige kerk van Veenwouden. Op ongeveer anderhalve kilometer ten zuidwestenhiervan lag de kerk van Eslawâld. Beide dorpen lagen op een hoge zandkop. In het landschap zijn nog enkele terpen zichtbaar waaruit kan worden afgeleid dat er enige bewoning was voordat men begon met het aanleggen van dijken. Toen uiteindelijk in de 11e eeuw dijken werden aangelegd, kwam het omliggende gebied met hoogveen en laagveen droog te liggen. Het veen werd in de daarop volgende eeuwen afgegraven.
In de huidige landschappelijke situatie is nog te zien dat de verdwenen nederzetting Eslawâld op de rand van de hoger gelegen gronden lag; in westelijke en noordelijke richting helt het terrein af. Door toegenomen wateroverlast, veroorzaakt door bodemdaling ten gevolge van de turfwinning die hier op uitgebreide schaal plaats vond, is de bevolking hier opgegeven. Rond 1500 zou de samenvoeging van beide nederzettingen tot Veenwouden hebben plaatsgevonden. Rond 1887 zag Veenwouden er als volgt uit. 

 
Bron: Zelfgemaakte foto ansichtkaart
"Kaart van Veenwouden uit 1887. Schaal 1:20 000"

Je ziet op deze kaart goed dat het land niet mooi recht is. Als we kijken op het volgende plaatje uit de Bosaltlas van Friesland, zien we goed hoe de grond om het dorp gebruikt wordt, en welke vorm dit heeft.
Bron: Grote provincie atlas Friesland. 1:25 000
"Mûnein, Feanwâlden, De Westerein"

De kavels zijn allemaal rechthoekig ingedeeld. Aan het eind van de 19e en begin van de 20e eeuw werden grenzen van kavels rechtgetrokken. Ook kwamen er 'nieuwe' kavels door ruilverkaveling. Met ruilverkaveling werd het land opnieuw verdeeld (door boeren onderling, of door de gemeente), waarbij alles precies uitgemeten werd. Hier zie je weer een stuk belangrijke ruimtelijke ordening terug: de natuur (de kavels) werden zo aangepast dat alles makkelijker en efficiënter werd voor de mens.
De kavels die je hier ziet zijn allemaal weide en sloten. Deze grond wordt gebruikt als weilanden voor particuliere boeren. Ook in het dorp is veel grond particulier bezit, op enkele monumenten na zoals, de Schrierstins en de kerk.
Veenwouden was oorspronkelijk een lintdorp, maar tegenwoordig is het dorp ook uitgebreidtt naar het noorden en oosten.